اورتاق اونسییّت (تورکجه) دیلینه گئدیلن یولدا جیدّی آددیم

قازاخیستان پرئزیدئنتی نورسولطان نازاربایئو لاتین الیفباسی اساسیندا قازاخیستان الیفباسی‌نین واحید استاندارتی‌نین حاضیرلانماسی ایله باغلی سرانجام ایمضالاییب.

      صنعت.آز-ین خبرینه گؤره، بو باره‌ده قازاخیستانین دؤولت قزئتی اولان "ائگئمئن قازاقستان" قزئتینده معلومات یئر آلیب. سرانجاما اساسن 2017-جی ایلین سونونا کیمی لاتین قرافیکی ایله واحید قازاخیستان الیفباسی استاندارتی حاضیرلانمالیدیر. ن. نازاربایئو یئنی الیفبانین اؤیره‌نیلمه‌سی اوزره موتخصیصلرین 2018-جی ایلدن ایشه باشلاماسی و اورتا تحصیل موسسیسه‌لری اوچون یئنی الیفبا ایله درسلیکلرین حاضیرلانماسی باره‌ده ده گؤستریش وئریب. پرئزیدئنت بیلدیریب کی، 2025-جی ایلده قازاخیستان آرتیق سندلشمه‌نی، دؤوری نشرلری و درسلیکلری لاتین الیفباسی ایله چیخارمالیدیر.

 خاطیرلاداق کی، 1929-1940-جی ایللرده قازاخیستان لاتین الیفباسیندان ایستیفاده ائدیب.

"باشقورد" دیلی و "باشقورد" ائتنونیمینه بیر باخیش

      باشقوردلار جنوبی اوُرالدا یاشایان تورک قؤوملریندندیر. بو خالق حاقدا ایلکین معلوماتلار 9-10-جو یوزایل منبعلرینده "باشگیرد" ،"باشکئرد" ،"باشچئرت" ،"باشچارت" و دیگر آدلار آلتیندا بوگونوموزه گلیب چاتیب. خالقین آدی باشقورددور. باشقوردستان رئسپوبلیکاسی‌نین آدی و منشأیی ده ائله بو ائتنونیمه گئدیب چیخیر. باشقوردستان و باشقوردلار حاقدا معلوماتلاریمیز آزدیر. رئگیونال باخیمدان آذربایجان اراضیلریندن سون درجه کناردا یاشاسالار دا، بو خالقلا باغلی تاریخی، گئنئتیک، ائتنوقرافیک، ادبی، مدنی پروسئسلردن معلوماتلی اولماغیمیزا گرک وار. قدیم یازیلی آبیده‌لرده باشقوردلارین تورک قبیله‌لرینه منسوبلوغو کونکرئت اولاراق گؤستریلیر. مثلا، ماحمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده باشقورد دیلی‌نین قیرغیز، قیپچاق، اوغوز، توُخسی، یاغمی و دیگرلریله یاخینلیغی ثوبوت اولونور. بو اثرده باشقوردلار "ایییرمی موهوم و ایلکین تورک قؤوملریندن بیری کیمی" تقدیم ائدیلیب.

خارزم دستانلاری؛ کوراوغلو (اؤزبکجه)

Xorazm dostonlari; Go’ro’g’li

کوراوغلونون قازاق واریانتلاری

Köroğlu’nun kazak varyantları

اسکی تورکلرده بایرام و شؤلنلر

پروفسور، دوکتور سالیم قوجا

کؤچورن: عباس ائلچین

     بایرام قاورامی ایلک دفعه کاشغارلی ماحمودون 11. یوز ایلده یازدیغی "دیوان"دا گؤرولور. کاشغارلی، کلمه‌‌نین اصلی‌نین "بذرم" اولدوغونو، بو کلمه‌نی اوغوزلارین "بیرم" شکلینه چئویردیکلرینی بیلدیریر. یئنه کاشغارلی‌یا گؤره، بایرام "اگلنمه، گولمه و سئوینمه گونودور." بایراملار 11. یوز ایل تورک توپلوموندا، شوبهه‌سیز "بایرام یئری" آدی وئریلن بیر میداندا قوتلانماقدایدی. بایرام یئری، اؤزللیکله چیچکلرله سوسلنمکده، چیراغ ویا مشعل‌لرله آیدینلاتیلماقدایدی کی، بوراسی کاشغارلی‌نین ایفاده‌سییله عادتن "گؤنول آچان" بیر مکان اولماقدایدی.(1) بایرام یئری‌نین آیدینلاتیلمیش اولماسیندان، بایرام قوتلامالاری‌نین گئجه ده دوام ائتدیگی آنلاشیلماقدادیر. بورادا همن بیلدیره‌ک کی، کاشغارلی ماحمود بو آچیقلامایلا رمضان و قوربان بایراملاری کیمی دینی بیر بایرامدان دئییل، میلّی بیر بایرامدان سؤز ائتمکده‌دیر. آنجاق کاشغارلی، بو بایرامین نه زامان قوتلاندیغینا دایر بیلگی وئرمه‌مکده‌دیر. دیقّتلی بیر تاریخچی‌نین بو زامانی یئنه کاشغارلی‌نین ایفاده‌سینده گئچن بیر کلمه ایله تثبیت ائتمه‌سی مومکوندور. کاشغارلی، بایرام یئرینی تصویر ائدرکن بو مکا‌نین چیچکلرله سوسلندیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. چیچکلرین گئنل‌لیکله ایلک‌باهاردا آچدیغینی دوشونورسک، بایرامین دا عئینی مؤوسومده قوتلانمیش اولماسی موحقّقدیر.

قازاخ تورکلرینده نووروز بایرامی

پروفسور دوکتور نیظامی تاغی‌سوی

       قازاخ ائتنیک-میلّی دوشونجه‌سینده «ناوریز مئیرامی" - نووروز عادت-عنعنه لری خوصوصی یئر توتور .

معلوم اولدوغو کیمی، آرتیق بیر نئچه ایلدیر کی، نووروز آذربایجانین تأکیدی ایله یونئسکو خطی ایله تورکلرین غئیری-مادّی مدنی ایرثی کیمی رسمی شکیلده سییاهییا سالینماقلا بایرام ائدیلمکده‌دیر. نووروز ایلک نؤوبه‌ده باهارین گلیشینی سیموولیزه ائدن بیر تؤرندیر. عئینی زاماندا، نووروز تورکلرین جینلرله آپاردیقلاری اوزون موحاریبه‌لردن سونرا یئنیدن تورانا قوووشماسی بایرامیدیر.

کلاسیک ایرث؛ جیغاتای (اؤزبک) ادبییاتی

دوکتور آلماز عولوی

       جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی ایصطیلاحی مونقول ایستیلاسیندان سونرا اورتا آسییادا تشکّول ائتمیش تورک دیللی ادبییاتا، خوصوصن امیر تئیمور و تئیموریلر دؤورونده مئیدانا گلن تورک دیللی ادبیاتا شامیل ائدیلیر. قئید ائدک کی، تورک ادبیاتی تاریخینده‌کی جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی دؤورو بیردن-بیره یارانمامیشدیر. بو ادبیاتین قدیم کؤکلری آوئستاداکی شئعیر و اساطیرلر، اورخان –یئنی‌سئی آبیده‌لرین، تورک-اویغور ادبیاتینا و س. گئدیب چیخیر. ادبیاتشوناسلیقدا ایسه بو دؤور ادبی آبیده‌لری تورک دیللی خالقلارین موشترک ادبییاتی حساب ائدیلیر. جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی‌نین یاخین تاریخینه ایسه ایسلامدان سونراکی دؤورده یارانمیش-یوسیف بالاساقونلونون "قوتادقو-بیلیک" ،ماحمود قاشقارلی‌نین "دیوان لغات الترک" و س. اثرلر عاییددیر. عئینی زاماندا اونون یئنی بیر اینکیشاف مرحله‌سینی خارزم – آلتین اوردو تورک ادبیاتی احاطه ائدیر. 17 عصرلیک تاریخه مالیک اولان جیغاتای-تورک ادبیاتی بوتؤولوکده تورک‌دیللی ادبیاتین نهنگ بیر قولودور. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، دار معنادا نظرده توتولان جیغاتای ادبیاتی‌نین ایسلامدان سونراکی دؤورونون یئنی بیر صحیفه‌سی اولان خارزم و آلتین اوردو جیغاتای (اؤزبک) ادبیاتی خوراسان و ماوراوننهرده تشکّول تاپمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. بو دؤور شاه و شاهزاده‌لر ساراییندا اساس دیل تورک - جیغاتای (اؤزبک) دیلی ایدی. امیر تئیمور دؤورونون ایلک بدیعی اثری تاریخی فاکت اولاراق امیرین اؤزونون 1381-جی ایلده اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش اون بیر سطیرلیک «کیتابه‌سی»دیر. همین «کیتاب»نین متنینی آوروپالی تورکولوق ن. ن. پوننئ ترجومه ائتمیشدیر: (کیتابه‌نین باش طرفینده‌کی اوچ سطیر-عرب حرفلری ایله اولان سطیرلر اوخونمامیشدیر) "یئددی یوز. . . . قارا توخماق" (تخمینن قیپچاق) اؤلکه‌سینه قویون ایلی باهاری‌نین اورتا آییندا تورانین سولطانی تیمور بی ایکی یوز مین عسگری ایله آد-سانی اوچون توختامیش خانین اوزرینه هوجوم ائتدی. بو یئره گلیشی تاریخه دوشسون دئیه موحاریبه ائتدی. تانری بونو عدالته یازسین، اینشالللاه. تانری خالقا رحم ائیله‌یه و بیزی دوعا ایله یاد ائده‌لر" (6،ص80-103).

بابور نامه

 ظهیرالدین محمد بابور: حیاتی، شخصیتی و اثرلری

عسکر رامیز

کؤچورن: عباس ائلچین

«بوتون شرق فاتئحلریندن فرقلی اولاراق او چوخ-چوخ اینسان­پرور ایدی... آداملار اونون باره‌سینده باشقا معنادا نه دو­شونور­لرسه دوشونسونلر، بیز بو بؤیوک قلبلی و اونسیتجیل نهنگه درین رغبتله یاناشماقدان باشقا اونون حاقیندا هئچ نه دوشونه بیلمه‌ریک».

ب.ن.مورلئند.

«موسلمان هیندیستا‌نی‌نین آقرار سیستئمی» کیتابیندان.

     معلوم اولدوغو کیمی، دونیا‌نین ان زنگین، کؤکلو دیللریندن بیری اولان تورک دیلی اوچ بؤیوک قروپا - اوغوز، قیپچاق و قارلوق قروپلا­رینا­ آیریلیر. هر قروپ دا اؤز تاریخی اینکیشاف مرحلهسیندن آسیلی اولا­راق اؤزلوگونده بیر نئچه قولا بؤلونور. مثلا، قارلوق قروپونا حاضیردا اؤز­بک، اویغور، ساری اویغور، سالار و سایر دیللر داخیلدیر. واختیله مؤو­جود اولموش قاراخانی و چاغاتای دیللری ایسه قار­­لوق تورکجه‌سی‌نین تاریخی ائتاپلاریدیر. اوسته‌لیک، بو دیللرده زنگین اد­بیات یارانمیشدیر. قا­راخانی دؤنمینده ماحمود کاشغاری «دیوان لغات الترک»و، یوسیف بالاساغونلو ایسه «قوتادغو بیلیگ»ی یازمیشدیر. بونلار اورتاق تورک اد­بیاتی‌نین و تورک دونیاسی‌نین تمل اثرلریدیر. چاغاتایجادا دا تورکلوک اوچون بؤیوک اؤنم داشییان اثرلر قلمه آلینمیشدیر.

تورکمنستانین مرکزی بانکی پول‌لاری

TÜRKMENISTANYN MERKEZI BANKY 

 حاضیرلایان:عباس ائلچین

 Oguz Han

اوغوزخان

  Gorgut Ata

دده قورقوت

Görogly Beg

کور اوغلو

 Magdymguly Pyragy 

مختومقلی فراغی

 Soltan Sanjar

سولطان سنجر

 Togrul Beg

طوغرول بیگ

Orkhon / Old Turkic  

The earliest known examples of writing in any Turkic language were found in the Orkhon river valley in Mongolia in the 19th century. They date from the early 8th century AD and the script in which they are written is known as the Orkhon alphabet, or the Old Turkic script, the Göktürk script, or the Orkhon-Yenisey script. Inscriptions dating from the later 8th century AD in a slight variant of the Orkhon alphabet, known as Yenisei or Siberian runes, have also been found around Yenisei and other parts of Siberia.

Because of a superficial resemblance to the Runic alphabet, the alphabet is also known as Orkhon or Turkic runes. This resemblance is probably a result of the writing materials used - most inscriptions are in hard surfaces, such as stone or wood, and curved lines are difficult to inscribe in such surfaces.

The Orkhon alphabet is thought to have been derived from or inspired by a non-cursive version of the Sogdian script. By the 9th century AD, the Orkhon and Yenisei alphabets were replaced by the Uighur alphabet, which developed from the cursive version of the Sogdian script.

Notable features

• Type of writing system: alphabet
• Direction of writing: written mainly from right to left in horizontal lines, though some inscriptions are written vertically with the letters rotated by 90°. When written vertically, it read from bottom to top and right to left.
• Some consonants have two forms, one of which was used with front vowels, the other with back vowels.
• Used to write: Old Turkic (a.k.a. East Old Turkic, Orkhon Turkic, Old Uyghur), the earliest attested form of Turkic, found in Göktürk and Old Uyghur inscriptions dating from between the 7th and 13th century.

Orkhon alphabet

Orkhon alphabet (Yenisei variant)

Sample text

Transliteration

Türk Oguz begleri, bodun, eşidin üze Tengri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun ilinin, törüngün kim artatı udaçı erti?

A recording of this text by Görkem

Modern Turkish version

Türk Oğuz beyleri, kavmi, işitin; üstte gök (Tanrı) bastırmasa, altta yer delinmese Türk kavmi; ilini, töreni kim bozabilirdi?

English version

Türk Oguz chieftains, clans, listen; unless the sky (Sky is also God) crushes, the ground punctures Turk clans; who could ever destroy your land and law?

Links

Turkmen (Türkmen dili / Түркмен дили)

Turkmen is a Turkic language spoken by about 6.4 million people in Turkmenistan, Afghanistan, Germany, Iran, Iraq, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Pakistan, Russia (Asia), Tajikistan, Turkey (Asia), USA and Uzbekistan.

Turkmen only started to appear in writing at the beginning of the 20th century, when it was written with the Arabic script. Between 1928 and 1940 it was written with the Latin alphabet, and from 1940 it was written with the Cyrillic alphabet. Since Turkmenistan declared independence in 1991, Turkmen has been written with a version of the Latin alphabet based on Turkish.

Arabic alphabet for Turkmen

Cyrillic alphabet for Turkmen (түркмен элипбийи)

Latin alphabet for Turkmen (Türkmen elipbiýi)

Source: http://www.altynasyr.8m.com/portal/alphabet.htm

Sample text in Turkmen

Хемме адамлар өз мертебеси ве хукуклары бюнча дең ягдайда дүнйә инйәрлер. Олара аң хем выждан берлендир ве олар бир-бирлери билен доганлык рухундакы гарайышда болмалыдырлар.

Transliteration
Hemme adamlar öz mertebesi we hukuklary boýunça deň ýagdaýda dünýä inyärler. Olara aň hem wyždan berlendir we olar bir-birleri bilen doganlyk ruhundaky garaýyşda bolmalydyrlar.

Listen to a recording of this text by Nazar Annagurban

Translation

All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
(Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights)

http://www.omniglot.com/writing/turkmen.htm

Köruğlı

(Qazaqşa)

Begäli sınşı xanğa at sınap beretin sınşı eken. Birneşe ret at sınap beredi. Tağı bir küni at sınawğa ketedi. Ol ketkende äyeli jükti eken, jükti äyeli Begäli ketken soñ, dünïeden ötedi. Bir künderi: «Äyeliniñ qabırınan bala şığıp jür»,— degen söz boladı. Begäli äyeliniñ qabırınan bala şığıp jür degendi estip: «Ne isteymin?» — dep xanğa baradı.
Sonda xan Begälige bılay dep aqıl qosadı: «Sen barıp er jasat, onıñ üstine şırış jaqtır, qwırşaq jasat, asıq alıp, bärin de alıp barıp kördiñ awzına qoy. Äyel bala bolsa qwırşaq oynar. Er bala bolsa, erge minip alıp jerdi sabalap otırar. Er körge sıymaydı ğoy, balanı şırış ustap alıp jibermes, sosın ustap alwğa boladı», — dedi.
Osı zattardı qoyıp, özi molanıñ tübine barıp, buğıp jata qaladı. Bir mezgilde bala körden şığıp, erge minip alıp, «şw-şwlep» jerdi sabalay bastaydı, qwırşaqtardı laqtırıp tastaydı. Bunı körip Begäli balanı ustay aladı, bala baqırıp jılaydı:
«Meniñ emip jatqan aq mamam bar, şeşem de, äkem de sen emes»,— deydi. Jılap qoymağan soñ balanı qaytadan qoya beredi. Bala körge kirip qayta şığıp: «Aq mamam bar edi, şeşem bar edi, birewi de joq, qw süyek bolıp jatır, äkem sen ekensiñ»,— dedi.
Balanı ertip, üyine alıp barıp, balanıñ atın körden şıqqan Köruğlı dep qoydı. Toğız kün toyın, on eki kün oyın jasaydı. Bir-eki jıldan keyin, balası ösken soñ, xan Begälige tağı at izdetip jiberedi. Sol ketkennen üş ay jürip, üş at arıtıp, bir Ğïrat degen attı alıp keledi, onı xanğa aparıp beredi. Ol at toqsan urğanda ayağın toğız basadı. «Sınşınıñ közi ağarğan eken, közin oyıp alıp, atın özine aparıp beriñder»,— deydi xan.
Begäliniñ közin oyıp alıp attı özine äkelip beredi.

قازاق ناغیلی

کئچل اوغلان

Tazşa Bala (Qazaqşa)

کؤچورن:عباس ائلچین

   اسکیده بیر قوجا، قاری وار ایمیش. اونلارین اوچ بالاسی، بئش کئچیسی وار ایمیش. بیر گون بؤیوک بالاسی باشقا یئرده فایدالی ایش اؤیرنمک ایسته‌ییب، اؤز پایینا دوشن کئچینی کسیب، اتیندن قاری ایله قوجایا بیر پارچا بئله وئرمه‌دن چؤنوب گئتمیشدی.

     گلیرکن بیر هونرلی زنگینه توش گلمیش. هونر اؤیرنمک اوچون او زنگینه نؤکر اولموش. او هونرچی زنگین چوخ آجیماسیز بیر آدام ایمیش، او نؤکر ایگیدی بیر صاندیغا سالیب، آجلیقدان اؤلدورموشدو. ائوینده قالان اورتانجی بالاسی دا هونر اؤیرنمک ایسته‌ییب، او دا آغا قارداشی‌نین گئتدیگی یول ایله گئدیب، هونرچی زنگینه نؤکر اولموش. هونرچی زنگین اونودا آجلیقدان اؤلدورموشدو. اوچونجو اوغلو کئچل اوغلان او دا آغا قارداشلاری کیمی اؤز پایینا دوشن کئچیسین کسیب، یاری اتین آتا-آناسینا وئریب، اونلاردان روخصت آلیب، چیخیب گئتمیشدی.

     گلیرکن، بیر سورو قویونا راست گلمیش، قویون سوروسونون قویونچوسونا سوروشسا، بو قویونلار هونرچی زنگینین ایمیش. قویونچو بیر قوجا ایمیش. او کئچل اوغلاندان:"بالام، هارایا گئدیرسن؟"-دئیه سوروشموش. کئچل اوغلان،" هونر اؤیرنمگه گئدیرم"- دئیه جاواب وئرمیش. اوندا قوجا دوروب،" بو سؤزونو هئچ کیمه دئمه،  اؤزون یالان دانیشما"دئیه سؤیله‌میش. اوندان سونرا بو بالا قوجانین سؤیله‌دیگی دوغرو ایمیش دئیه دوشونوب، هونرچی زنگینه گئتمیشدی. زنگینین ائوینه قونوب، ائرته‌سی گون گئدیرم دئیه حاضیرلاشاندا، هونرچی زنگین کئچل اوغلاندان، "بالام، هارایا گئدیرسن؟ یولون آچیق اولسون"، دئیه سورشموش.کئچل اوغلان جاوابیندا، " من اؤزون کیمی اوغلو اولمایانا بالا اولورام" ، دئمیش. اوندا هونرچی: "سن منیمله قال،بالا اول، بیزیم آغ قوچو کّس، توی ائدیب، آشیق ایلیگینی اتی ایله اؤزون یئ، من اؤزوم یولچو اولارام"،- دئیه سؤیله‌میش ده اؤزو یولونا گئتمیش. کئچل اوغلان: " تامام آتا، یاخشی اول"، دئیه ائوده قالیر.

Tazşa Bala

qazaqşa

کئچل اوغلان (تورکجه)

Lazzat Urakova

     Ertede bir şal men kempir bolıptı. Olardıñ üş balası, bes eşkisi bar eken. Bir küni ülken balası basqa jerden payda käsip qıluwğa talap etip, özine tiygen eşkisin soyıp alıp, etinen kempir men şalğa bir tüyir de bermesten arqalap ketipti.

     Kele jatıp bir önerşi baydikine kezigipti. Bul bayğa öner üyrenüwge jaldanıptı. Önerşi bay öte qattı jawız adam eken, ol jaldanğan jigitti bir sandıqqa salıp qoyıp, aştan öltiripti. Üyinde qalğan ortanşı balası bul da öner üyrenbekke talap etip, ol da ağasınıñ ketken jolımen ketip, önerşi bayğa kelip jaldanıptı. Önerşi bay onı da aştan öltiripti. Üşinşi ulı Tazşa bala o da ağalarınday özine tiygen enşi eşkisin soyıp alıp, jartı etin äke-şeşesine berip, olardan ruqsat alıp, jürip ketipti.
     Kele jatsa, bir qora qoyğa uşıraptı, bir qora qoydıñ qoyşısına surasa, bul qoylar önerşi baydiki eken. Qoyşısı bir şal eken. Ol Tazşadan suraydı: “Balam, qayda barasıñ?” – dep. Tazşa bala jawap beredi: “Öner üyrenüwge baramın”, - dep. Sonda şal turıp aytadı: “Balam, bul söziñdi eşkimge aytpa, öziñ ötirik aytpa”, - depti. Sonan soñ bul bala şaldıñ aytqanı ras eken dep oylap, önerşi bayğa barıptı. Baydıñ üyine qonıp, erteñ jüreyin dep jatqanda, önerşi bay Tazşadan suraydı: “Balam, qayda barasıñ, jolıñ bolsın”, - depti. Tazşa bala jawap beredi: “Men öziñdey er balası joqqa enşiles bala bolamın”, - dep. Sonda önerşi aytadı: “Balam, sen mağan qal, bala bol, bizdiñ aq qunan qoydı soyıp, toy qılıp, asıq jiligin etimen öziñ jep qoyarsıñ, men özim jolawşı baramın”, - deydi de, özi jolına ketedi. Tazşa bala: “Hoş, äke, jaqsı bol”, - dep üyde qaladı.